Người không mục đích như thuyền không lái
Trong chương trên tôi đã xét trí tuệ và tình cảm có ích và hại cho nghị lực ra sao và chỉ cách dùng lý trí để hướng dẫn, điều hoà tình cảm.
Bắt đầu từ chương này tôi lần lượt xét phương pháp luyện ba năng lực của nghị lực, tức óc suy nghĩ, óc quyết đoán và sức hoạt động.
1. Phần đông thanh niên ở trường ra không biết mình muốn cái gì?
Ở đời hễ không muốn thì không được một cái gì cả. Ngay những người trúng số độc đắc một điều hoàn toàn do vận may mà cũng phải muốn rồi mới được, phải muốn trúng số và mua vé số rồi mới trúng số. Nói chi tới mọi công việc làm ăn, sau khi muốn còn phải bền gan thực hành ý muốn hàng năm, hàng chục năm; vậy mà ta không biết muốn thì làm sao thành công được? Muốn quả thực là điều quan trọng nhất ở đời và biết muốn là bước đầu để thành công.
Khốn nỗi, trường học lại không dạy ta muốn. Lời đó có vẻ như ngoa, phải chăng, bạn? Học sinh nào mà không muốn thuộc bài, làm được bài, được thầy yêu, được hơn bạn, được phần thưởng, được thi đậu? Nhưng cái muốn đó chưa thực là muốn vì do thói quen chứ không do sáng kiến, muốn mà có khi không lượng sức mình đạt được không, hoặc muốn mà không tự lập một chương trình để thực hành. Phần đông học sinh cứ theo đúng lời thầy dạy, rồi kẻ thiếu thiên tư thì thất bại, người có thiên tư thì thành công, và sự thành công đó tự nhiên quá, ít khi do muốn mà được. Cũng có một số học sinh có chí, tự vạch đường lối để theo và quyết tâm thực hành, song số đó rất ít, mỗi lớp may ra được vài ba người còn bao nhiêu đều để nhà trường và số phận muốn cho mình cả.
Chương trình và thời khoá biểu được quy định một cách rất tỉ mỉ, giờ này học môn này, giờ sau học môn kia, cứ như vậy hàng chục năm, học sinh không phải tự ý lựa chọn, quyết định một việc gì nên khi ở trường ra, không được dắt dẫn từng bước nữa, họ hoá bỡ ngỡ, như người mất phương hướng. Ngay như sự quyết định quan trọng nhất trong đời họ là sự lựa nghề, họ cũng không có ý kiến gì hết. Tại Pháp, mấy năm trước người ta đã điều tra và thấy già nửa các cậu tú phân vân không biết chọn nghề nào rồi nhắm mắt theo lời khuyên của người khác mà ghi tên đại vào một trường đại học. Ấy là người Pháp có những sở hướng nghiệp mà thanh niên còn hoang mang như vậy, tình cảnh thanh niên nước nhà mới ra sao?
Tôi còn giữ một bức thư của một bạn trẻ hỏi tôi phải theo một chương trình nào để tự học các môn tâm lý, chính trị, văn chương, tổ chức và các môn vô tuyến điện nữa. Bạn ấy chưa thông tiếng Pháp và hiện đương theo một lớp cán bộ thanh niên, tỏ vẻ chán nản vì thấy con đường đi dài quá. Ai ở trong tình cảnh đó mà không chán nản? Mục đích không rõ rệt, muốn nhiều quá mà không tự lượng sức mình thì làm sao thành công được?
Bạn ấy còn khá, còn có thiện chí thì ít nhất cũng đã muốn học thêm, còn biết bao thanh niên khác chẳng biết muốn gì cả, thấy người khác sống ra sao thì cũng sống như vậy, ở trường ra, tìm một việc làm nào đó, hợp với mình hay không, có tương lai hay không, không cần biết, miễn có tiền là đủ, rồi thì cưới vợ, có con, đọc báo mỗi buổi trưa và đi coi hát bóng mỗi tối thứ bảy… rồi lão, rồi bệnh, rồi tử, thế là hết một đời sống không mục đích, một đời sống vô nghĩa, vô vị, gần như cây cỏ.
Nếu ở cuối ban trung học, người ta rút bớt chương trình một môn nào đó và thêm mỗi tuần một giờ tập cho học sinh điều tra suy xét để quyết định lựa một nghề hợp với họ, thì lợi cho họ, cho quốc gia biết bao!
Chẳng hạn người ta bảo học sinh kể tên ba nghề mà học sinh thích nhất, rồi tra cứu trong các thư viện, phỏng vấn các trường dạy về mỗi nghề và các người đã làm những nghề đó, sau cùng quyết định và lập chương trình để thực hành quyết định đó.
Như vậy học sinh tập có sáng kiến, nghiên cứu, suy nghĩ, tìm hiểu mình và biết muốn, ích lợi gấp mấy những bài học thuộc lòng về triết lý hoặc sinh vật học.
2. Ta muốn cái gì?
Biết muốn là biết tự hỏi:
– Ta muốn cái gì?
– Điều ta muốn đó, thực hành được không?
Như tôi mới nói, phần đông thanh niên sống không mục đích. Trong số đó tất có nhiều người thông minh, hoạt động, kiên nhẫn, chỉ vì thiếu mục đích mà không thành công, không làm được việc lớn. Họ như những con tàu có động cơ rất tốt mà thiếu bánh lái, theo gió theo nước mà táp qua đông, trôi qua tây, bập bềnh trên dòng, không mong gì tới bến.
Trong đại chiến vừa rồi, có lúc khan quẹt, nhiều người dùng kính hiển vi rọi vào một ống bông gòn để lấy lửa. Những tia sáng mặt trời chiếu qua mặt kính, tập trung cả vào một điểm nhỏ, chỉ trong mươi giây, làm cho bông gòn cháy đen rồi bốc khói. Những hoạt động của các bạn thanh niên ấy vì thiếu một sự tập trung vào một mục đích, duy nhất mà không có kết quả. Cho nên muốn rèn nghị lực, muốn thành công, việc quan trọng nhất là vạch cho đời ta một mục đích, càng sớm càng tốt. Bạn muốn lựa lý tưởng nào làm mục đích; tuỳ sở thích và khả năng của bạn: lý tưởng anh hùng, hoặc lý tưởng bác ái, văn chương, khoa học… miễn lý tưởng phải cao đẹp và thực hành được, nếu không, nó không phải là lý tưởng nữa. Vạch được mục đích là bạn đã biết mình muốn gì rồi đấy.
Lyautey, một vị anh hùng của Pháp, khi xét việc gì cũng tự hỏi câu này trước hết “việc gì đây?”. Trong đời sống hàng ngày, ta cũng nên bắt chước ông, trước khi làm việc gì hãy tự hỏi “Ta muốn cái gì đây?”
Một anh bạn tôi, mới đầu định cất một cái kho chứa hàng. Cất chưa xong, anh đổi ý, bảo thợ phá đi một phần, sửa lại để làm một phòng thí nghiệm, thợ theo ý anh; một tuần sau anh lại bảo họ ngừng công việc vì anh đã nghĩ lại, không muốn xây phòng thí nghiệm mà muốn cất lại một phòng giấy. Rút cục, tốn kém nhiều mà phòng giấy của anh không ra vẻ một phòng giấy chỉ vì anh đã không biết mình muốn gì.
Một bà nọ rất giàu có, mấy năm trước sống tại một tỉnh nhỏ không được yên ổn. Thấy không tháng nào không có người bị bắt cóc, phải chuộc mạng tốn cả chục, cả trăm ngàn đồng, bà ăn không được, ngủ không được, đọc xong cuốn “Quẳng gánh lo đi và vui sống” của Dale Carnegie mà chẳng bớt lo được chút nào. Một hôm gặp tôi, bà phàn nàn rằng cứ như vậy bà sẽ điên mất.
Tôi bảo bà:
– Có tiền mà ở miền này tất nhiên phải lo. Sao bà không lên Sài Gòn cho yên?
– Lên sao được ông? Công việc làm ăn của tôi ở đây giao cho ai?
– Nếu không kiếm người giao được thì tạm ngưng đi, lên Sài Gòn làm công việc khác.
– Làm ăn đương khá, mà ông bảo tôi bỏ đi?
– Hay là, là bà thử nhờ người tiếp xúc với các đảng phái ấy và ráng lấy lòng các vị chỉ huy?
– Không được ông ạ, đưa họ một lần thì lần sau họ đòi mười, riết rồi làm bao nhiêu cũng không đủ cúng các ông ấy.
– Thế thì chỉ còn một cách nữa là đề phòng thực cẩn thận rồi mặc kệ, tới đâu thì tới.
– Đề phòng cẩn mật cách nào được bây giờ? Họ có cả chục cặp mắt rình mình ngày và đêm, mình chưa làm việc gì họ đã biết hết, không sao thoát họ được đâu.
Tôi cười:
– Tôi xin chịu, không có ý kiến gì giúp bà thêm được nữa.
Bà ấy cũng là người không biết mình muốn gì vì bà vừa muốn làm giàu lại vừa muốn sống yên ổn ở một nơi thiếu trật tự, giữa thời kỳ loạn lạc. Trách chi đọc cuốn “Quẳng gánh lo đi” bà vẫn chẳng bớt lo được chút nào? Có phải bà thiếu nghị lực đâu, nguyên nhân chỉ là do bà muốn nhiều thứ quá.
3. Phải muốn cách nào?
Người Pháp nói: “Muốn là được”. Không phải luôn luôn như vậy. Hồi nhỏ ta muốn ông trăng trên trời, lớn lên ta muốn thành Nguyễn Huệ, Nguyễn Du, mà có được đâu? Chỉ khi nào ta muốn những điều có thể được, sức ta làm nổi thì muốn mới là được.
Vậy khi muốn, ta đừng nên muốn những cái trái ngược nhau hoặc những điều ta làm không nổi. Ta phải lượng sức ta đã, đó là công việc của lý trí.
Tuy nhiên, cũng có việc ta tưởng làm không được mà nếu ta biết áp dụng quy tắc của Descartes, chia nỗi khó thành nhiều phần tử rồi tuần tự giải quyết từng phần tử một thì rồi ta cũng thành công.
Ví dụ mục đích của bạn là đậu được bằng cấp kỹ sư vô tuyến điện, về nước chế tạo những máy vô tuyến điện rẻ tiền cho nhiều đồng bào được hưởng sự phát minh đó của khoa học. Bạn vì gia cảnh, phải thôi học khi mới lên năm thứ ba ban cao tiểu; như vậy mà tự học để đạt được mục đích là một việc khó đấy. Nhiều người ở trong tình cảnh ấy, nghĩ tới công phu học tập có lẽ cả chục năm (vì vừa làm việc vừa học), tất phải chán nản. Bạn có chí hơn, muốn thực hành cho được, chia con đường dài thăm thẳm đó ra làm nhiều chặng, chẳng hạn:
– Ba năm đầu học hết chương trình trung học đệ nhất cấp.
– Bốn năm sau học tiếp chương trình trung học đệ nhị cấp.
Trong bảy năm đó, bạn cố dành dụm để khi đậu bằng cấp tú tài xong, có đủ tiền xuất dương học hai ba năm về ngành vô tuyến điện.
Đó là những giai đoạn lớn. Bạn lại tuần tự lập chương trình trong mỗi năm học hết những sách nào, về lớp nào, rồi lại lập chương trình cho mỗi tháng, mỗi tuần.
Làm xong công việc đó rồi, bạn không nghĩ tới nỗi đường trường nữa, chỉ chú ý vào mục đích gần của mỗi tháng, mỗi tuần thôi. Những mục đích nhỏ này cũng như những bông tiêu chỉ đường cho bạn tiến tới mục đích xa là đậu bằng cấp kỹ sư vô tuyến điện. Bạn cứ theo chương trình ấy mà tiến lần lần từng bước, không thấy khó khăn gì cả.
Nhất định phải theo phương pháp đó thì mới bền gan làm được việc lớn, nên chăng những xí nghiệp mà tới chính phủ các cường quốc cũng lập những chương trình, kế hoạch dài hạn, ngắn hạn; dài thì năm, mười năm, ngắn thì năm ba tháng.
Xin bạn thứ tự xét đi, đã có thấy lần nào ngại ngùng trước một việc làm không? Nếu có, bạn thử phân tích xem sự e ngại do bạn thiếu kiên nhẫn, thiếu nghị lực hay chỉ tại bạn không chia sự khó khăn làm nhiều phần tử.
Biết chia ra như vậy thì mười việc bạn muốn làm, chắc có tám, chín việc làm được. Biết cách muốn, muốn cho hợp lý, tìm được phương pháp giải quyết những khó khăn, tức thị là nghị lực tăng lên rồi đấy. Nhiều khi chúng ta chỉ vụng suy xét và tính toán mà cứ lầm rằng mình kém nghị lực.
TÓM TẮT
1. Nhiều người không làm được việc gì mà cứ tưởng tại mình thiếu nghị lực. Sự thực phần đông chúng ta không hoạt động hoặc hoạt động mà thất bại vì ta không biết ta muốn cái gì, hoặc muốn những cái trái ngược nhau, những cái ngoài sức ta.
Nếu đủ sáng suốt để muốn một cách hợp lý, rồi lại biết chia sự khó khăn làm nhiều phần tử mà tuần tự giải quyết từng phần tử một, thì mười việc khó có thể làm được tám chín và nghị lực của ta, chẳng cần rèn luyện gì cả, cũng tự nhiên tăng lên rất nhiều.
2. Nếu bạn chưa vạch mục đích cho đời bạn thì một tuần này, bạn suy nghĩ kỹ mà lựa một mục đích đi rồi xét xem nó hợp với khả năng của bạn không, bạn thực hành nó được được không.
Mục đích định rồi, xin bạn lập ngay một chương trình hoạt động. Chương trình đó là bao nhiêu năm? Mỗi năm làm những gì? Và mỗi tháng trong năm làm những gì?
