“Các sự kiện lịch sử có thật của loài người cho thấy, phần lớn các hành động của chúng ta là kết quả của sự tùy hứng và tai nạn bất ngờ, chứ không phải do lý trí như những gì chúng ta thường nói.”
– ALBERT COOPER, NGHỊ SỸ ANH –
Tầm quan trọng của việc kiểm soát sự tùy hứng trong cuộc sống của chúng ta có thể được thể hiện qua thí nghiệm với một nhóm trẻ bốn tuổi tại trường Đại học Standford vào đầu những năm 60. Sắp xếp cho chúng ngồi trong cùng một phòng, người ta đặt một viên kẹo dẻo trước mặt mỗi đứa trẻ. Người lớn nói với bọn trẻ rằng họ sẽ rời phòng trong mười phút, và khi người lớn trở lại, những em bé vẫn còn chiếc kẹo trước mặt sẽ được nhận thêm một chiếc nữa. Mười phút là khoảng thời gian dài đối với những đứa trẻ bốn tuổi để ngồi và nhìn chằm chằm vào chiếc kẹo dẻo mà không ăn. Khoảng 1/3 số trẻ nhanh chóng ăn hết chiếc kẹo ngay lập tức. Một số đợi thêm một lát. Một số liếm chiếc kẹo; một số nhấm một chút nhưng cố gắng kiềm chế cơn thèm. Khoảng 1/3 số đứa trẻ có thể kiềm chế và được thưởng thêm một chiếc kẹo nữa. Vì cha mẹ của những đứa trẻ này đều là giáo sư đại học, những người không chuyển nhà thường xuyên, nên việc thực hiện các nghiên cứu nối tiếp tương đối dễ dàng.
Những đứa trẻ trên được chia thành hai nhóm và so sánh ở một số cấp độ khác nhau khi chúng bước vào bậc phổ thông. Những đứa trẻ ăn chiếc kẹo ngay rõ ràng có nhiều vấn đề ở trường và ở nhà hơn so với nhóm những đứa trẻ có thể cưỡng lại sự thôi thúc. Những đứa trẻ cưỡng lại việc ăn kẹo có thói quen của những người thành đạt. Ở cấp độ cá nhân, chúng tích cực, kiên định hơn khi đối mặt với khó khăn, tự tạo động lực và tiếp tục thể hiện khả năng trì hoãn sự thỏa mãn tức thời. Thu nhập của chúng cao hơn, hôn nhân thành công hơn và có sức khỏe tốt hơn, sự nghiệp thăng tiến hơn và có cuộc sống viên mãn hơn đa số còn lại. Những đứa trẻ ngay lập tức ăn chiếc kẹo của mình gặp khó khăn trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống. Chúng có xu hướng thiếu quyết đoán, cứng đầu và đa nghi, kém tự tin và tiếp tục có vấn đề với việc trì hoãn sự thỏa mãn tức thời. Điều này khiến chúng có được ít sự thỏa mãn trong công việc, hôn nhân rắc rối, thu nhập thấp, sức khỏe tồi và cuộc sống khó chịu.
Cái miệng thiếu kiểm soát
Có lẽ số sự nghiệp bị đình trệ và cơ hội nghề nghiệp bị tan biến là do người ta nói những điều không đúng vào thời điểm không thích hợp nhiều hơn bất kỳ lý do nào khác. Một cơn giận bùng nổ không được kiểm soát thường quay trở lại ám ảnh người khai hỏa nó. Tương tự như vậy, nói những điều gây tổn thương người khác trong cơn giận dữ có thể vĩnh viễn làm hại mối quan hệ với những người gần gũi bạn. Tất cả chúng ta đều từng nói và làm những điều khi tức giận và sau đó chúng ta ước mình có thể lấy lại những lời nói và việc làm đó. Thường là quá muộn vì thiệt hại xảy ra rồi.
Đây không phải là vấn đề chỉ ảnh hưởng tới những người bình thường như chúng ta. Hãy nghĩ tới những người nổi tiếng và chính trị gia có sự nghiệp và danh tiếng bị thiệt hại lâu dài, hoặc bị hủy hoại hoàn toàn chỉ vì bật ra những lời thiếu suy nghĩ.
Tiêu xài thiếu kiểm soát
Ham muốn mua sắm gây ra khó khăn tài chính và hủy hoại hàng nghìn người Bắc Mỹ. Thay vì tiết kiệm tiền để mua một ngôi nhà lớn hơn hoặc một chiếc xe đẹp hơn, nhiều người lại lựa chọn sự thỏa mãn tức thời và bội chi vào các khoản vay thế chấp và vay tiền mua xe. Tuy người ta đổ lỗi cho lòng tham của các công ty và ngân hàng, nhưng họ không thể làm thế nếu không có nhiều người sẵn lòng trì hoãn sự thỏa mãn tức thời của họ. Tất nhiên, các tổ chức cho vay luôn muốn lợi dụng sự cả tin của mọi người, nhưng những món nợ không thể kiểm soát này sẽ không thể tồn tại nếu người tiêu dùng chờ đợi cho đến khi họ có đủ khả năng chi trả cho ngôi nhà hoặc chiếc xe họ muốn, hoặc tạm hài lòng với những căn nhà họ đủ tiền thanh toán.
Kiểm soát sự tùy hứng và sự phóng khoáng
Đôi khi, thiếu khả năng kiểm soát sự tùy hứng có thể bị nhầm lẫn với sự phóng khoáng và tính linh hoạt. Nhưng đây lại là những phẩm chất tốt cần có. Hãy xem một ví dụ và tôi hy vọng nó có thể thể hiện được sự khác biệt. Một buổi tối bạn và một người bạn lái xe đi rửa. Trên đường về, bạn đột nhiên quyết định rằng mình muốn một ly kem dẻo hai lớp, và không hề báo trước, dừng lại tại một quán Dairy Queen. Bạn của bạn nghĩ rằng đây là ý hay và quyết định rằng anh ta cũng thích một ly tương tự. Tình huống này thể hiện sự phóng khoáng. Đó là chuyện vui và không tiềm ẩn hậu quả tiêu cực nào. Thường ở bên những người phóng khoáng và linh hoạt sẽ rất thú vị vì họ cởi mở khi thử những điều mới, thay đổi các kế hoạch và làm mọi thứ ngay lập tức. Điều này phá bỏ các điều thường lệ và tăng thêm gia vị cho cuộc sống.
Lấy một ví dụ tương tự với một kết thúc khác. Bạn cùng người bạn đang trở về nhà sau khi rửa xe xong, trên đường về các bạn đi ngang qua một đại lý ô tô, một chiếc xe thể thao màu đỏ đã thu hút sự chú ý của bạn. Bạn rẽ vào khu trưng bày xe và sau khi ngồi sau bánh lái, bạn quyết định rằng mình phải có nó. Bạn của bạn, một người khá nông nổi và không để ý tới lợi ích tốt nhất của bạn, thách bạn dám mua chiếc xe đó. Mua chiếc xe sẽ đặt bạn vào tình huống khó khăn về tài chính nghiêm trọng. Bạn đã kết hôn và có hai con nhỏ và chỉ có đủ để trả tiền trả góp cho căn nhà bạn mua sáu tháng trước đây. Tuy nhiên, ý nghĩ bạn trông sẽ tuyệt thế nào khi lái món đồ chơi mới này làm bạn choáng ngợp và nhân viên bán hàng nhanh chóng ký được hợp đồng với bạn. Giờ đây, bạn về nhà và phải giải thích cho vợ bạn nghe, người vốn đã rất căng thẳng về vấn đề tài chính của gia đình. Điều này là do bạn thiếu khả năng kiểm soát cơn tùy hứng. Nếu bạn nghĩ tới tất cả các hậu quả của quyết định từ trước thì có thể bạn đã không mua chiếc xe đó.
Phương pháp 10 giây
Đếm đến 10 trước khi nói hoặc hành động là lời khuyên dễ dàng và tốt nhất cho những ai có vấn đề trong việc kiểm soát các cơn tùy hứng, vì nó cho phép họ có thời gian để bắt đầu quá trình suy nghĩ. Cách đếm đến 10 tỏ ra có hiệu quả trong các chương trình kiểm soát sự giận dữ và cũng sẽ có hiệu quả với việc kiểm soát cơn tùy hứng. Khi chúng ta bắt đầu suy nghĩ, các phản ứng sẽ bị chặn lại hoặc bị thay đổi, vì thế cơ hội để nói hoặc làm những điều sau này chúng ta phải hối tiếc sẽ giảm đáng kể.
Bản thân tôi cũng sử dụng cách đếm đến 10 bất kỳ khi nào vướng vào những tình huống bị các xúc cảm tấn công. Một vài tháng trước, tôi lái xe dọc theo làn đường bên phải trên con phố ba làn đường trong thành phố. Lúc đó là đầu giờ chiều và giao thông khá thông thoáng. Đột nhiên, một chiếc ô tô cắt ngang ngay phía trước, khiến tôi phải đột ngột giảm tốc. Cảm thấy bực mình, thôi thúc đầu tiên của tôi là bấm còi để cho người lái xe kia thấy tôi không thích hành động của anh ta. Những ý nghĩ ban đầu của tôi là đó là một kẻ ích kỷ. Anh ta nhận ra mình phải rẽ phải vào phút chót nên sẵn sàng khiến tất cả các phương tiện trên làn đường của tôi phải đi chậm lại và mạo hiểm gây tai nạn chỉ để anh ta sẽ không phải đi quá thêm một vài khu nhà. Thay vì thể hiện hành động không đồng tình với hành động của anh ta, tôi bắt đầu đếm đến 10. Khi bắt đầu đếm, tôi nhận thấy là anh ta không xin đường rẽ phải. Vẫn nghĩ là anh ta định rẽ phải, tôi nghĩ rằng việc anh ta không xin đường rẽ phải chỉ là một dấu hiệu khác cho thấy anh ta không hề nghĩ tới người khác. Tuy nhiên, khi đếm gần đến 10, cơn giận của tôi biến mất và tôi không còn muốn bấm còi nữa. Bây giờ tôi tò mò hơn bao giờ hết, thắc mắc không biết anh ta sẽ làm gì tiếp. Sau đó tôi nghe thấy tiếng còi hú. Một chiếc xe cứu thương đang đi theo hướng làn đường trung tâm. Thay vì là một kẻ ích kỷ như lúc đầu tôi nghĩ thì người lái xe kia đã nhìn thấy chiếc xe cứu thương trước tôi và tìm cách tránh đường cho xe kia đi. Hãy tưởng tượng tôi sẽ cảm thấy thế nào nếu tôi hành động theo sự thôi thúc lúc đầu? Chuyện có thể còn tồi tệ hơn. Trong khoảnh khắc giận dữ, có thể tôi đã lái sang làn đường bên trái, ngay vào lối đi của chiếc xe cứu thương đang lao tới.
Những vụ việc giao thông xảy ra do tức giận đang trở thành một vấn đề nghiêm trọng đối với các con đường cao tốc ở Mỹ và gây nhiều thiệt hại về sức khỏe, tài chính và sức khỏe tinh thần. Dường như mọi người cảm thấy mình vô địch khi được bao bọc trong chiếc xe hơi của mình và sẽ an toàn khi giải phóng sự bực mình. Điều này thường đem đến các hậu quả thảm khốc với những tình huống bùng nổ trong bạo lực, khiến mọi người bị thương nặng, thậm chí là chết. May mắn là nếu được trang bị một vài kỹ thuật đơn giản thì hầu hết mọi người đều có thể vượt qua những cám dỗ gây tai họa ban đầu, những cám dỗ có thể gây gia tăng các sự cố giao thông trên đường và có thể đem lại những hậu quả tai hại.
Đối phó ngay lập tức với các xúc cảm
Nếu chúng ta không tìm cách giải quyết có hiệu quả ngay những cơn bực dọc hàng ngày, ảnh hưởng của nó sẽ kéo sang các lĩnh vực khác của cuộc sống. Vẫn cảm thấy bực mình và tức giận sau một sự việc xảy ra trên đường đi làm, chúng ta có thể trút giận lên ông chủ, đồng nghiệp, nhân viên hoặc khách hàng của mình. Trở nên tức giận sau một sự việc trước khi rời công sở có thể khiến chúng ta cáu bẳn với vợ, chồng, người yêu, con cái và cả các con vật nuôi trong nhà. Khi nhận thấy rằng mình vẫn còn mang những xúc cảm mạnh từ nơi làm việc về nhà, tôi liền ngồi trong ô tô vài phút, nhắm mắt lại, tập trung và thở từ bụng, trút bỏ cơn giận ra khỏi cơ thể mình. Khi đã cảm thấy bình tĩnh, tự chủ và tập trung, tôi mới hướng về phía nhà mình. Nếu không có thời gian để làm điều này, như khi có một cuộc họp hoặc một cuộc hẹn sắp bị muộn, tôi thở sâu, giải phóng nguồn năng lượng tiêu cực khi bước đi từ chỗ đỗ xe tới nơi làm việc.
“Vì thực tế chúng ta là những sinh vật tùy hứng, nên chúng ta là những sinh vật tuyệt vọng.”
– JOSEPH CONRAD, NHÀ VĂN –
Câu chuyện của Shaun
Nói về việc có được một công việc và thăng tiến trong công việc đó thì Shaun là kẻ thù tồi tệ nhất của chính mình. Không phải vì anh không có khả năng, tài năng hay cơ hội khiến anh không tiến lên được. Anh có bằng đại học và những người quen biết đều coi anh là chàng trai sáng giá. Nhưng những cơn bốc đồng bùng phát vào lúc không thích hợp đã lấy đi của anh các cơ hội thăng tiến và thậm chí đôi khi ngay trong các cuộc phỏng vấn xin việc.
Sau hàng năm trời không được sử dụng hết tài năng của mình, Shaun có cơ hội nhận được một vị trí trong lĩnh vực nhân sự, lĩnh vực anh được đào tạo. Vì được đào tạo cơ bản nên anh được chấp nhận phỏng vấn. Công việc ở một thị trấn nhỏ – cách thành phố anh đang sống hai giờ lái xe. Anh biết cơ hội nhận được công việc tại một văn phòng nhỏ sẽ nhiều hơn vì họ gặp vấn đề trong việc tuyển dụng và muốn giữ những người có trình độ.
Shaun được nhận. Đây là dịp may anh đang vô cùng cần và ao ước. Giờ đây, thách thức là phải tích cực và tránh những cơn giận bùng phát đã lấy đi của anh rất nhiều trước đây.
Không bao lâu sau, Shaun bắt đầu phải đối mặt với thử thách. Công ty này là một bộ phận của một tập đoàn lớn có chi nhánh ở tất cả các thành phố chính, bao gồm thành phố anh sống. Shaun hy vọng có thể chuyển về thành phố quê mình càng sớm càng tốt. Anh vẫn giữ ngôi nhà của mình trong thành phố và thuê một chỗ ở trong thị trấn. Anh ở chỗ thuê các ngày trong tuần. Cuối tuần, thời điểm anh mong ngóng, anh trở lại thành phố.
Trong một tháng kể từ ngày bắt đầu công việc mới, Shaun đọc được một thông báo trong e-mail tại nơi làm việc về một vị trí làm việc trong công ty ở thành phố quê hương. Thấy cơ hội quay về này, anh nộp đơn ngay lập tức. Ngày hôm sau, quản lý của anh, Steven, gọi anh vào phòng. Ông nói, “Tôi nghe nói anh đang nộp đơn xin việc để quay trở lại Tucson. Chúng tôi cần anh làm cho chúng tôi một năm. Tôi hiểu mong muốn chuyển về gần nhà của anh nhưng chúng tôi phải đào tạo anh và mọi thứ nữa.” Shaun không được cho biết bất kỳ điều gì về quy định một năm đó cả và cũng không thấy đề cập trong hợp đồng anh ký lúc bắt đầu làm việc. Ý nghĩ đầu tiên xuất hiện trong đầu anh là đây đúng là một lũ đáng ghét, và làm thế nào anh có thể biến khỏi chỗ này.
Nếu là trước đây, anh sẽ tức giận và đối chất trực tiếp với ông chủ của mình về việc công ty có những chính sách không rõ ràng. Tuy nhiên, lần này, Shaun chờ cho đến khi cơn giận của mình lắng xuống và nghĩ về mục đích, vì sao anh có mặt ở đó và anh cần phải thoát khỏi điều gì trong tình huống này. Anh tập trung vào thực tế là anh sẽ cần sự ủng hộ và sự giới thiệu của Steven để có cơ hội được chuyển lại về Tucson. Che giấu cơn giận và sự thất vọng, anh nói với Steven rằng anh không nhận ra là mình sẽ phải ở công ty năm năm nhưng anh hiểu lý do của việc đó. Steven cảm thấy nhẹ nhõm khi thấy Shaun tiếp nhận vấn đề tốt hơn trông đợi và nói đùa, “Đáng để thử.”
Shaun đã đi được bước đi rất lớn trong chương trình tự cải thiện của mình. Chịu ở lại ít nhất một năm, anh giờ đây quyết tâm tận dụng tối đa tình huống của mình. Mặc dù các đồng nghiệp đối xử thân thiện và giúp đỡ anh, nhưng họ là những người của thị trấn nhỏ và anh có rất ít điểm chung với họ.
Sau khoảng sáu tháng làm việc, các kỹ năng kiểm soát cơn bốc đồng mới lại sắp sửa phải chịu thử thách. Anh được nhận vào làm chủ yếu để thực hiện công việc tư vấn nhân sự. Quảng cáo tuyển dụng nói thế và mô tả công việc cũng chỉ ra như vậy, mặc dù một phần nhiệm vụ của anh là giúp các công việc hành chính bất kỳ khi nào có yêu cầu. Anh được thông báo và anh cũng tin rằng, yêu cầu này chỉ xảy ra vào những ngày nghỉ và trợ giúp những giai đoạn bận rộn ngắn ngủi. Anh đã chuẩn bị và chấp nhận điều này là một phần công việc trong một văn phòng nhỏ. Đến thời điểm này, công việc của anh vẫn tốt. Janet, người giám sát trực tiếp anh, hiếm khi có mặt và để anh tự làm công việc của mình. Anh cảm kích việc mình được độc lập làm việc và không có bất kỳ ai liên tục dõi mắt để ý anh.
Rồi một ngày Janet dội cho anh một quả bom tấn. Shaun sắp phải bắt đầu làm công việc hành chính bán thời gian. Nhân viên hành chính gặp phải vấn đề sức khỏe khiến cô ta chỉ làm việc được nửa ngày. Điều này biến từ sự sỉ nhục sang nỗi đau đớn. Lúc đầu thì Shaun bị buộc phải ở lại làm việc một cách bất công và không cho quyền được chuyển chỗ làm. Bây giờ họ lại sắp sửa bắt anh làm điều mà rõ ràng không nằm trong danh sách nhiệm vụ của anh. Tuy không thể khoác vẻ nhiệt tình giả tạo nhưng ít nhất Shaun không trực tiếp thể hiện nỗi giận dữ với người giám sát mình. Một lần nữa, anh buộc mình phải dành chút thời gian trước khi nói. Anh lại nghĩ về mục tiêu của mình là nhanh chóng rời khỏi đây càng sớm càng tốt. Anh nhận ra để làm được điều này anh cần người giám sát của mình, thậm chí còn hơn người quản lý, vì chắc chắn người ta sẽ yêu cầu người giám sát giới thiệu về anh trước khi có quyết định chuyển anh hay không.
Khi nghĩ về điều đó, Shaun nhận ra rằng anh có hai lựa chọn. Thứ nhất, anh có thể miễn cưỡng làm công việc hành chính và liên tục phàn nàn. Điều này có thể làm người giám sát phiền lòng và kết cục sẽ cho anh một bản giới thiệu tồi và chắc chắn là anh sẽ không thể nhanh chóng chuyển được vị trí làm. Mặt khác, nếu anh làm nhiệm vụ mới này ít nhất không phàn nàn thì anh có thể đảm bảo mình sẽ có được sự giới thiệu có lợi. Shaun thấy rằng khi anh có thể từ bỏ sự thù ghét và giận dữ trong tình huống của mình thì thời gian anh làm việc sẽ dễ chịu hơn.
Ngay khi khoảng thời gian một năm của Shaun sắp kết thúc, anh bắt đầu tìm kiếm cơ hội quay trở lại Tucson. Anh có được một vài cuộc phỏng vấn nhưng không thành công. Sau đó có một vị trí anh không chỉ rất hứng thú và còn mang tới cho anh sự thăng tiến. Cuộc phỏng vấn diễn ra có vẻ tốt. Shaun đã làm các công việc được giao và đã có sự chuẩn bị. Một vài ngày sau, anh có điều cần hỏi người giám sát. Cửa phòng Janet mở khi anh bước vào. Cô ta đang nói chuyện điện thoại với ai đó. Anh nghe cô ta nói, “Anh ta thật sự là một người có thể làm việc nhóm tốt.” Lúc này cô ta nhìn thấy anh, nói điều gì đó với người cô ta đang nói chuyện và đứng dậy ra đóng cửa, ngại ngùng xin lỗi Shaun và nói với anh rằng cô đang có một cuộc nói chuyện riêng tư.
Phải mất vài phút anh mới nhận ra rằng, cô ta đang giới thiệu anh. Sau đó, khá ngượng ngùng, người giám sát xác nhận với anh rằng đúng là cô đang giới thiệu anh khi anh bước vào. Shaun tràn trề hy vọng khi biết tất cả những dấu hiệu đó nói lên rằng, anh đang có một cơ hội rất tốt, không chỉ là được trở về nhà, mà còn nhận được một công việc đáng ao ước hơn. Ngày hôm sau, điện thoại đổ chuông. Anh có thể nhìn thấy trên màn hình hiển thị là cuộc gọi đến từ văn phòng nhân sự của công ty anh tại Tucson. Tim anh bắt đầu đập thình thịch. Hít một hơi thật sâu, anh nhấc điện thoại lên, cố gắng không tỏ ra quá phấn khích hay háo hức. Giọng nói đầu dây bên kia hỏi anh có muốn làm việc cho họ không.
Tất cả những gì anh có thể làm là cố không hét toáng lên rằng, có, tất nhiên là anh có làm. Khi đặt máy xuống, thôi thúc đầu tiên trong anh là muốn chạy dọc lối đi, đấm vào không khí và hét lên, “CÓ THẾ CHỨ! CÓ THẾ CHỨ!” Nhưng anh đã kiềm chế được để không làm thế, vì sau khi bắt mình phải suy nghĩ, anh nhận ra rằng, có thể một vài đồng nghiệp sẽ không chia sẻ với anh niềm vui này. Họ đã đối xử với anh rất tốt và anh chợt nghĩ ra rằng, một số người sẽ coi việc anh nóng lòng muốn ra đi như là một sự chối bỏ họ. Thay vì thế, anh ngồi đó một lát… chỉ để thưởng thức khoảnh khắc đó. Trời ơi, thật là tuyệt làm sao! Con quỷ dữ trong anh trước đây khiến anh mất đi bao nhiêu cơ hội cuối cùng đã chịu nằm yên sau song sắt… và anh là người nắm giữ chìa khóa!
