Đúng vào lúc nửa đêm, hoặc trước sau chút ít, Đôn Kihôtê và Xantrô rời khỏi lùm cây và tiến vào làng Tôbôxô. Trong làng im phăng phắc vì dân làng – như người ta thường nói – đang ngủ thẳng cẳng. Đêm hôm đó, bầu trời mờ sáng. Riêng Xantrô chỉ muốn trời tối như bưng để có lý do biện bạch một khi bị chủ nhân khiển trách. Tiếng ***sủa khắp nơi làm điếc tai Đôn Kihôtê và khiến cho lòng dạ Xantrô bồn chồn. Thỉnh thoảng có tiếng lừa kêu, lợn éc, mèo gào. Trong đêm khuya tĩnh mịch, những âm thanh tĩnh mịch vang lên, nghe rõ mồn một. Chàng hiệp sĩ si tình coi đó là điềm gở, tuy nhiên, chàng vẫn bảo Xantrô:
– Xantrô, con hãy dẫn ta đến lâu đài của bà Đulxinêa! Có lẽ lúc này nàng còn thức.
– Chết nỗi, tôi phải dẫn ngài tới lâu đài nào cơ? Xantrô kêu lên. Nơi tôi gặp lệnh bà chỉ là một ngôi nhà lụp xụp.
– Nếu vậy, Đôn Kihôtê bảo, chắc là khi đó nàng lui về một phòng nhỏ trong lâu đài để vui chơi với đám thị nữ theo cách của các mệnh phụ và các nàng công chúa cao quý.
– Thưa ngài, Xantrô nói, ngài cứ khăng khăng gọi cái nhà bà Đulxinêa là lâu đài, tôi cũng đành chịu. Song, liệu giờ này, cổng còn mở không? Và ta có nên đập cửa thình thình để bên trong nghe thấy và ra mở không? Tôi e làm vậy sẽ náo động cả làng. Chả nhẽ ta làm những việc như anh chàng đã có hai vợ, đến gõ cửa vào nhà vợ bé của mình bất kể giờ giấc, dù là đêm hôm khuya khoắt sao?
– Hãy mau đi tìm lâu đài đã, Đôn Kihôtê bảo, sau đó ta sẽ bảo anh phải làm gì. Xantrô này, hoặc là ta nhìn không rõ, hoặc là cái khối đen lù lù trước mặt kia chính là lâu đài của nàng Đulxinêa.
– Nếu vậy, xin ngài dẫn đường, may ra sẽ đúng, Xantrô đáp; riêng tôi, dù nhìn thấy tận mắt và sờ tận tay, tôi cũng chỉ tin đó là lâu đài như tôi tin lúc này đang là ban ngày thôi.
Đôn Kihôtê dẫn đường. Đi được khoảng hai trăm bước tới cái khối đen lù lù mới nhận ra đó là một tòa tháp lớn, không phải lâu đài gì hết mà đó là nhà thờ của làng. Chàng hiệp sĩ bảo:
– Xantrô, chúng ta tới một cái nhà thờ.
– Tôi thấy rồi, Xantrô đáp. Mong sao thầy trò ta không gặp cả mộ của chúng ta nữa. Giờ này mà đi vào các bãi tha ma là điềm không tốt, nhất là tôi có nói với ngài – nếu tôi nhớ không sai – rằng nhà của bà ta trong một cái ngõ cụt.
– Trời hại mi, thằng ngốc kia! Đôn Kihôtê quát. Mi có thấy ở đâu có những lâu đài và cung điện xây dựng trong ngõ cụt không?
– Thưa ngài, đất nào phong tục nầy, Xantrô đáp. Có lẽ ở làng Tôbôxô đây, người ta thường xây lâu đài cung điện trong ngõ cụt. Bởi vậy, xin ngài để tôi đi tìm một trong số các phố phường và các ngõ hẻm. Có lẽ tôi sẽ gặp trong một xó xỉnh nào đấy cái lâu đài đáng vứt cho ***nhá đó vì nó đã làm cho chúng ta vất vả long đong.
– Xantrô, khi đả động tới những vấn đề liên quan đến tình nương của ta, phải nói năng cung kính, Đôn Kihôtê bảo, không được nói năng lung tung và cũng đừng vì chán nản mà bỏ cuộc.
– Từ nay, tôi xin giữ mồm giữ miệng, Xantrô nói, song làm sao tôi có thể nhịn được một khi giữa đêm tối như thế này, ngài cứ muốn tôi phải nhận ra và tìm thấy cái nhà mà tôi mới nhìn thấy một lần trong khi ngài đã thấy hàng nghìn lần mà vẫn không tìm thấy nó.
– Xantrô, đừng làm cho ta thất vọng, Đôn Kihôtê bảo. Lại đây, tên tà đạo kia. Ta đã chẳng nói với mi hàng trăm nghìn lần rằng cả đời ta chưa hề gặp nàng Đulxinêa tuyệt vời sao? Rằng ta chưa hề bước qua ngưỡng cửa lâu đài của nàng sao? Rằng ta mới chỉ nghe đồn đại về nhan sắc và trí tuệ vô song của nàng mà đã say mê đó sao?
– Bây giờ tôi mới nghe ra, Xantrô đáp, và tôi xin thưa lại như sau: nếu ngài chưa nhìn thấy bà ta bao giờ thì tôi cũng vậy.
– Không thể như thế được, Đôn Kihôtê nói, vì khi thuật lại lời nàng phúc đáp thư mà ta sai mi đem đến cho nàng, mi nói với ta rằng mi đã nhìn thấy nàng đang sàng thóc cơ mà?
– Xin ngài đừng nhắc tới chuyện đó nữa, Xantrô đáp. Tôi xin nói để ngài biết rằng cuộc gặp gỡ giữa tôi và bà Đulxinêa cùng lời phúc đáp của bà mà tôi đem về cho ngài cũng chỉ là chuyện đồn đại mà thôi. Tôi mà biết được bà Đulxinêa là ai thì có khác gì bảo tôi giơ nắm đấm ra đấm ông trời.
– Xantrô, Xantrô, Đôn Kihôtê nói, có lúc nên bông đùa nhưng có lúc bông đùa thành vô duyên. Không phải vì ta nói rằng ta chưa hề nhìn thấy và nói chuyện với nữ chủ nhân linh hồn của ta mà mi nói rằng mi chưa hề nhìn thấy và nói chuyện với nàng một khi không phải thế, như mi tự biết đấy.
Hai thầy trò còn đang bàn tới đó, bỗng đâu thấy có một người đánh hai con la đi tới. Nghe thấy lưỡi cày kéo lê trên mặt đất, họ đoán là một người thợ cày dậy sớm để đi làm đồng. Quả thật như vậy. Bác thợ cày vừa đi vừa hát một bản tình ca trong đó có câu:
Quân Pháp kia, tại đèo Rônxêxvaiêx,
Các người bị đánh tơi bời…
Nghe thấy vậy, Đôn Kihôtê kêu lên:
– Ta xin chết ngay bây giờ nếu như đêm nay chúng ta gặp điều gì lành. Xantrô, anh có nghe thấy tên nhà quê kia nói gì không?
– Có, tôi có nghe thấy, Xantrô đáp, nhưng trận đánh nhau ở đèo Rônxêxvaiêx dính dáng gì đến công việc của mình. Ví thử bác ta hát bài Calainôx thì cũng vậy thôi, không ảnh hưởng gì đến ta hết, dù ta gặp may hay rủi.
Lúc này, bác thợ cày đi tới; Đôn Kihôtê lên tiếng hỏi:
– Cầu Chúa ban phước lành cho ông bạn. Chẳng hay ông bạn có biết lâu đài của công chúa tuyệt thế Đulxinêa làng Tôbôxô ở đâu không?
Bác thợ cày đáp:
– Thưa ngài, tôi không phải người làng này; tôi mới đến đây mấy hôm nay làm ruộng cho một điền chủ giàu có, ở ngôi nhà trước mặt có cha xứ và người trông coi đồ thánh. Cả hai đều có thể giới thiệu với ngài về bà công chúa đó vì họ có danh sách tất cả dân làng Tôbôxô. Theo tôi biết, trong làng này không có công chúa nào cả mà chỉ có nhiều bà lớn rất sang trọng, bà nào cũng có thể là công chúa trong nhà mình được.
– Ông bạn ạ, Đôn Kihôtê nói, nếu vậy chắc trong số đó có người tôi vừa hỏi thăm.
– Cũng có thể, bác thợ cày đáp. Nhưng thôi, xin chào ngài, trời sáng rồi.
Nói xong, bác giơ roi thúc hai con la, không chờ Đôn Kihôtê hỏi thêm câu nào khác.
Thấy chủ có vẻ phân vân không được vui, Xantrô bảo:
– Thưa ngài, trời mỗi lúc một sáng, ta không nên phơi mặt ra giữa đường giữa chợ như thế này, tốt hơn hết là hãy rút ra ngoài thành, ngài tạm lánh vào một khu rừng nhỏ nào đấy, còn tôi sẽ quay trở lại Tôbôxô giữa ban ngày ban mặt. Tôi sẽ không chừa một ngóc ngách nào để tìm cho được ngôi nhà, lâu đài hoặc cung điện của lệnh bà. Tôi sẽ rất khổ tâm nếu không tìm được. Một khi tìm thấy, tôi sẽ thưa chuyện với bà và nói rằng ngài ở đây chờ bà ra lệnh cho được yết kiến mà không tổn hại đến danh dự và tiếng tăm của bà.
– Xantrô, anh đã gói trọn một nghìn ý kiến trong những câu nói ngắn gọn. Ta cảm ơn anh và vui lòng chấp nhận lời khuyên của anh. Nào, con hãy đi tìm nơi nào cho ta trú tạm chân và, như con nói, con sẽ quay trở lại Tôbôxô để tìm, gặp và nói với tình nương của ta, một con người lịch thiệp và tế nhị mà ta trân trọng hơn cả những ơn huệ diệu kỳ.
Xantrô lo sao dụ được Đôn Kihôtê ra khỏi làng vì sợ chàng phát hiện ra câu trả lời của Đulxinêa mà trước kia bác mang về cho chủ ở trên núi Môrêna chỉ là trò bịp. Thế là bác ba chân bốn cẳng đưa chủ rời làng. Đi được hai dặm đường thấy có một khu rừng nhỏ, Đôn Kihôtê tạm trú ở đó, còn Xantrô trở lại Tôbôxô tìm nàng Đulxinêa. Trong khi thực hiện sứ mệnh của mình, bác đã gặp những chuyện đáng được độc giả chú ý và tin là có thật.
