Ngày xưa, ở gia đình nọ, có Tấm mồ côi cả cha lẫn mẹ, phải sống với dì ghẻ và cô em cùng cha khác mẹ là Cám. Tấm bất hạnh ngày ngày phải làm lụng vất vả: nào chăn trâu, nào mò cua, ngày thì thái khoai, với bèo; đêm thì xay lúa, giã gạo…mà vẫn không hết việc. Trái lại, Cám thì được mẹ nuông chiều, chỉ quanh quẩn trong nhà, không phải làm việc nặng.
Một hôm, dì ghẻ sai cả Tấm và Cám thi nhau đi bắt ốc mò cua, ai nhiều cá, cua hơn sẽ được thưởng cho một cái yếm đỏ. Tấm do quen mò cua, bắt cá nên chẳng mấy chốc mà đầy giỏ. Còn Cám thì lội từ ruộng này sang ruộng kia mà vẫn chưa bắt được gì. Thấy mình không thể thắng được Tấm, Cám bày mưu lừa Tấm hụp sâu rồi trút hết tôm tép của Tấm vào giỏ mình rồi bỏ về. Tấm lên bờ thấy mất hết tôm tép bèn ngồi khóc. Bụt hiện lên hỏi, Tấm kể sự tình, Bụt khuyên Tấm đừng buồn và nhìn vào giỏ xem còn gì không, Tấm ngạc nhiên bảo chỉ còn một con cá bống. Con cá bống ấy chính là tôi. Bụt đã ban tôi cho Tấm, tôi bầu bạn với Tấm từ đó. Mỗi lần cho tôi ăn, Tấm chỉ cần đọc:
“Bống bống bang bang
Lên ăn cơm vàng cơm bạc nhà ta
Chớ ăn cơm hẩm cháo hoa nhà người. ”
Rồi rải cơm xuống giếng là tôi trồi lên ngay. Một ngày kia, nghe tiếng gọi quen thuộc của Tấm, tôi vui vẻ ngoi lên thì bất ngờ, một tấm lưới bủa vây lấy tôi. Thì ra không phải Tấm gọi tôi mà chính là hai mẹ con Cám, họ đã biết Tấm lén nuôi tôi nên đã lập mưu lừa Tấm đi chăn trâu đồng xa rồi bắt tôi giết thịt. Tôi vô cùng uất ức trước việc mình bị giết. Khi chết, linh hồn tôi bay về với Bụt, tôi vừa khóc vừa kể cho Bụt nghe. Bụt nghe xong, thở dài và nói rằng: “Ta không ngờ bọn chúng lại độc ác đến vậy, đến cả nhà ngươi là một chú cá mà chúng cũng không tha. Thôi, con đừng buồn mà chi, chuyện đã như thế, thôi thì thế này, con hãy thay ta dõi theo nàng Tấm. Rồi con sẽ thấy hai kẻ độc ác đó bị trừng trị đích đáng”. Tôi vâng lời và theo Bụt về nhà Tấm. Khi đến nơi, tôi thấy Tấm đang than khóc. Bụt hiện lên hỏi, Tấm nói rằng đã kêu mãi mà không thấy tôi đâu, chỉ thấy một cục máu nổi lên trên mặt nước, Bụt trấn an Tấm rằng tôi đã bị bắt giết thịt mất rồi, đoạn nói Tấm tìm xương tôi bỏ vào lọ chôn ở bốn chân giường của Tấm, sẽ có lúc dùng đến. Tấm vâng lời ra vườn tìm xương, nhưng tìm mãi mà vẫn không thấy. Chợt có con gà trống đi ngang qua cất tiếng: “Cho ta nắm thóc, ta bới xương cho!”, Tấm nghe vậy liền lấy thóc cho gà, gà vào bếp đào một lúc thì thấy xương tôi, Tấm nhớ lời Bụt, lấy xương bỏ vào lọ chôn xuống bốn chân giường.
Ít lâu sau, nhà vua mở hội, thần dân ai nấy đều nô nức đổ về kinh đô. Mẹ con Cám cũng sắm sửa dự hội. Thấy Tấm làm xong việc nhà sớm, lại có ý muốn đi hội. Mụ dì ghẻ nguýt dài, và ra lệnh cho Tấm phải nhặt cho hết một thúng thóc thì mới được đi dự hội. Cả một thúng thóc và gạo trộn lẫn, biết bao giờ mới nhặt xong, Tấm tội nghiệp chỉ còn biết ngồi khóc. Bụt lại hiện lên và gọi chim sẻ đến giúp Tấm. Tấm ngỏ ý muốn đi dự hội, không biết nên lấy quần áo ở đâu ra ? Bụt mỉm cười bảo rằng đã đến lúc dùng đến xương cá bống ngày trước. Tấm về đào bốn cái lọ đựng xương tôi lên, thì lập tức chúng biến ra quần áo, giày dép và một con ngựa thật lộng lẫy. Tấm liền phi ngựa đến kinh đô để kịp dự hội. Khi đi qua một chỗ lội, bất cẩn Tấm đánh rơi một chiếc hài và không kịp nhặt. Lúc Tấm vừa đi khỏi, thì đoàn xa giá của nhà vua vừa đến chỗ lội ấy. Bỗng hai con voi dẫn đầu đoàn đứng yên, không chịu đi nữa, vua sai quân lính xuống nước tìm xem vật gì mà làm chúng đứng yên, họ liền tìm thấy chiếc hài của Tấm bỏ quên lúc nãy. Nhà vua ngắm nghía chiếc hài, bụng nghĩ thầm: “Người mang chiếc hài hẳn là một trang tuyệt sắc” rồi ban lệnh cho tất cả đàn bà con gái đến thử hài, ai đi vừa thì sẽ được vua lấy làm vợ. Đám đông chen chúc thi nhau ướm thử cầu may, nhưng chẳng có ai vừa. Đến khi Tấm vừa đưa chân vào thì vừa như in, nàng mở khăn lấy luôn chiếc hài kia ra. Quân lính hò lớn reo mừng. Thế là Tấm được vua rước vào cung trước con mắt ngạc nhiên của mẹ con Cám.
Tuy vào cung sống sung sướng nhưng Tấm vẫn không quên ngày giỗ cha. Dì ghẻ và Cám thấy Tấm được làm vợ vua thì ghen ghét, nói Tấm hãy trèo lên cây cau mà xé một buồng cúng bố. Tấm vừa trèo lên thì ở dưới, dì ghẻ đã cầm dao mà chặt vào gốc cây… Tấm ngã lộn cổ xuống ao và chết. Mẹ Cám bèn lấy quần áo Tấm mặc vào cho Cám và đưa vào cung nói với vua rằng Tấm không may nên đưa em vào thế chị.
Lại nói sau khi chết, Tấm hóa thành chim vàng anh, ngày ngày ca hát cho vua. Vua lấy làm thích thú, suốt ngày quấn quýt bên vàng anh. Cám thấy vậy bèn nói với dì ghẻ, dì ghẻ bảo Cám cứ giết đi rồi nói với vua rằng vì có mang thèm ăn thịt chim nên đã giết thịt mất rồi. Vua nghe xong, dáng buồn rầu nhưng không nói gì cả. Cám giết thịt vàng anh rồi đem bỏ lông ở góc vườn. Từ đó mọc lên hai cây xoan đào cành lá xum xuê, che mát cho vua mỗi khi vua nằm dưới bóng cây. Cám thấy vậy thì mách mẹ rồi nghe lời mẹ đem chặt đi để làm khung cửi. Khi Cám ngồi dệt áo cho vua thì nghe tiếng khung cửi của mình:
“Kẽo cà kẽo kẹt
Lấy tranh chồng chị
Chị khoét mắt ra. ”
Rồi sợ quá về nói lại với mẹ. Dì ghẻ bảo cứ đốt quách đi, đem tro đổ ra ngoài cung. Cám y lời đốt khung cửi rồi đem tro bỏ ngoài cung. Từ đống tro tàn bỗng mọc lên cây thị cành lá xum xuê nhưng chỉ có một quả tỏa mùi thơm ngát. Có bà lão hàng nước đi qua ngửi mùi thích thú, liền giơ bị ra và nói: “Thị ơi thị à, thị rơi bị bà, bà để bà ngửi, chứ bà không ăn”. Bỗng quả thị rơi xuống ngay bị bà lão. Từ đó bà mang về nhà nâng niu. Mỗi lần bà đi chợ, từ quả thị, nàng Tấm chui ra và giúp bà việc nhà, cơm nước đầy đủ. Bà lão thấy lạ thì sinh nghi, bèn giả vờ đi chợ để rình xem ai giúp mình. Rồi bà bắt gặp Tấm, bà xé vỏ thị và nhận Tấm làm con nuôi.
Một ngày kia, vua ra ngoài cung đi dạo, thấy quán nước sạch sẽ thì ghé vào, nhìn thấy miếng trầu têm cánh phượng liền hỏi bà lão:
– Trầu này ai têm ?
– Trầu này con gái già têm – bà lão đáp
– Con gái bà đâu, đưa ra cho ta xem mặt.
Bà lão liền đưa Tấm ra, vua nhận ra ngay vợ mình, có phần xinh đẹp hơn trước liền rước Tấm về lại hoàng cung.
