Thánh Gióng, người anh hùng của nhân dân
Theo truyền thuyết thì Thánh Gióng thuộc về đời Hùng Vương thứ 6. Cũng như các truyền thuyết khác, chúng ta không thể xác định được chính xác niên đại, nhưng có thể ước đoán mốc thời gian của câu chuyện vào khoảng thế kỷ thứ 6 – 5 trước Công nguyên (TCN) tức là sau khi triều Hùng ra đời khoảng trên 100 năm. Niên đại này nếu đem đối chiếu với niên đại Khảo cổ học là hoàn toàn phù hợp. Truyền thuyết Thánh Gióng ở vào sơ kỳ thời đại đồ sắt (lúc đó sắt được coi là vật liệu lý tưởng, nên áo giáp và vũ khí của Gióng đều bằng sắt) cách ngày nay khoảng 2.500 năm.
Gióng là con một bà mẹ nghèo ở miền quê, không biết bố là ai. (sau này người ta thuần thoại hóa bằng chi tiết bà mẹ dẫm vào dấu chân khổng lồ mà thụ thai – một chi tiết có ở nhiều câu chuyện cổ về các nhân vật thần kỳ, cũng có thể phản ánh thời kỳ mẫu hệ, con chỉ biết có mẹ). Vì không chồng mà chửa, người mẹ ấy đã phải chịu bao tủi nhục, cay đắng: Bà đã bị đuổi ra khỏi làng, lên rừng Trại Nòn (nay là Phù Dực) để sinh ra Gióng; bà đã phải bắt ốc, mò cua để nuôi con. Là một người mẹ nghèo khổ, sinh ra Gióng trong điều kiện như vậy, bà bị mọi người hắt hủi (sau này, trong lễ hội, làng xưa kia đã đuổi mẹ Gióng không được làm chủ hội – đây cũng là hình thức xử lý của tâm thức dân gian đối với thái độ đối xử không công bằng với mẹ Gióng trước đây). Gióng lớn lên bằng cơm, cà – những thức ăn bình dân của quê hương và uống nước sông quê. Một bữa ăn của Gióng:
Bảy nong cơm, ba nong cà
Uống một hơi nước, cạn đà khúc sông.
Trong cuộc đời của Gióng, không thấy có thịt cá và cao lương mỹ vị. Vì có giặc, Gióng buộc phải lớn nhanh với một sức lớn khổng lồ để đánh giặc. Khi giặc tan, Gióng lại bay lên trời, chứ không ở lại để hưởng lộc nước, ơn vua. Gióng là hình tượng người anh hùng của nhân dân, người anh hùng của đồng ruộng.
Truyền thuyết Thánh Gióng và cuộc kháng chiến toàn dân chống ngoại xâm
Tìm hiểu truyền thuyết Thánh Gióng, chúng ta sẽ gặp một điều hết sức đặc biệt, đó là chiều sâu, chiều rộng của cuộc kháng chiến, là sự đóng góp của nhân dân vùng trung châu trong công cuộc chống giặc ngoại xâm. Trước khi Gióng ra đời, vùng ven sông Tô Lịch (Hà Nội) đã có ông Lý Tiến vâng mệnh vua Hùng cầm quân chống giặc. Trong trận chiến ở Vũ Ninh (nay là Quế Võ) , không may ông bị tên bắn vào ngực chết (ngày nay ở phố Hàng Cá, Hà Nội ,còn đền thờ ông). Sau Lý Tiến có hai anh em ông Dực và ông Minh (ở Hà Lỗ, nay thuộc Đông Anh) cũng đánh giặc Ân nhưng không thắng. Khi Gióng ra quân, hai ông đã hội quân với Gióng để đánh giặc.
Để chuẩn bị vũ khí cho Gióng, dân chúng đã phải tập hợp toàn bộ thợ rào (tức thợ rèn) của ba làng Phù Đổng (quê Gióng), Làng Mòi (tức Mai Cương), và Làng Na (tức Y Na) để rèn vũ khí. Khi Gióng ra quân, người theo ra trận rất đông: Đoàn trẻ chăn trâu làng Hội Xá, người đi câu vác cả cần câu, người đi săn vác cả cung nỏ, hổ (bị người săn) giờ cũng nhập vào đoàn quân của Gióng. . . Ở Trung Mầu (Gia Lâm) có người đang cầm vồ đập đất cũng vác vồ đi theo. Ở Võ Giàng có hai anh em đang đập đất cũng vội vàng đi theo. Ở làng Na có năm anh em sinh năm cũng mộ quân đi theo Gióng. . . Chúng ta có thể đặt câu hỏi: Gióng đã là thần tướng giáng sinh với sức mạnh diệu kỳ, từng nhổ cả bụi tre mà quật vào giặc, lại có ngựa sắt phun lửa, vậy thì cần gì phải có quân đi theo cho vướng bận ? Thực ra, ngựa sắt phun lửa, người khổng lồ chẳng qua là hình ảnh đã được thần thoại hóa. Có lẽ Gióng cũng có tầm vóc của . . .người bình thường. Ông chỉ có lòng dũng cảm và ý chí chiến đấu hơn người. Khi có giặc, ông đã tập hợp được đông đảo lực lượng kháng chiến cả một vùng rộng lớn ở trung châu để đánh giặc. Lực lượng nhân dân với đủ các tầng lớp đó mới là sức mạnh thắng giặc chứ đâu phải ngựa sắt ! Nhà thơ Tố Hữu sau này đã có câu thơ rất hay để khái quát sức mạnh của Thánh Gióng :
Sức nhân dân khỏe như ngựa sắt
Chí căm thù rèn thép làm roi
Về sự hi sinh của Gióng, truyền thuyết kể rằng, sau khi gặc tan, Gióng một mình một ngựa lên núi Sóc Sơn rồi phi thẳng lên trời ! Đây rõ ràng là hình ảnh thần thoại hóa cái chết của người anh hùng. Nhân dân ta không muốn để cho người anh hùng dân tộc phải hi sinh. Cũng như truyền thuyết về An Dương Vương đã cho ông cầm sừng tê đi xuống biển, thực chất là ông đã phải trẫm mình tự vẫn. Nhưng truyền thuyết cũng đã để “hở” (vô tình) cho chúng ta biết rằng Gióng đã hi sinh sau khi đánh tan giặc. Những chỗ “hở” trong truyền thuyết, trước hết là áo giáp sắt của Gióng không kín. Khi Gióng ra trận, những trẻ chăn trâu làng Hội Xá thấy áo giáp của Gióng còn hở lưng, hở bụng đã lấy hoa lau giắt vào cho kín. Hoa lau thì làm sao cản được cung tên? Chi tiết thứ hai để cho ta suy đoán Gióng bị thương, đó là trên đường thắng giặc trở về, ông đã nhiều lần dừng lại uống nước. Đây là triệu chứng của cơn khát do mất máu. . Một chi tiết nữa để ta khẳng định Gióng bị trọng thương, đó là sau khi thắng giặc, ông đã không trở về ra mắt mẹ. Gióng không muốn mẹ nhìn thấy mình đầy thân máu chảy càng thêm đau khổ, chính vì vậy ông đã một mình một ngựa lên vùng núi Sóc Sơn và chết ở đó. ( Có một số tác giả giải thích: Sau khi thắng giặc, Gióng không về ra mắt mẹ vì ông vô tư, chỉ nghĩ việc nước mà quên tình nhà
Qua phân tích trên, ta thấy được cốt lõi của sự thật lịch sử: Vào buổi bình minh dựng nước, đã có một người anh hùng trẻ tuổi đứng lên đánh đuổi giặc ngoại xâm và anh dũng hi sinh. Ông đã được nhân dân ta đời đời thờ phụng. Xét trong lịch sử dân tộc ta , trường hợp tương tự cũng không hiếm. Thời Lý có cô gái 9 tuổi tên là Trần Ngọc Hoa đã theo Lý Thường Kiệt đi đánh giặc Chiêm Thành, lập được công lớn và được dân lập đền thờ ở làng Đại Yên, quận Ba Đình, Hà Nội. Thời Trần có Trần Quốc Toản mới 15 tuổi đã cầm quân đánh quân Nguyên và đã lập được công lớn được sử sách ghi lại. Vậy thì trong lịch sử xa xưa của dân tộc , một vị anh hùng nhỏ tuổi lập được kỳ tích chống giặc ngoại xâm không có gì là lạ (tất nhiên , truyền thuyết kể Thánh Gióng 3 tuổi đánh giặc chỉ là cách nói cường điệu mà thôi, không nên quá tin vào con số cụ thể 3 tuổi đó)
Về chiến trường Thánh Gióng đánh giặc Ân
Truyền thuyết chỉ cho ta cụ thể chiến trường của Thánh Gióng là núi Trâu Sơn, thuộc bộ Vũ Ninh. Đây là một vùng đất bên bờ Lục Đầu Giang, một vùng trọng yếu của nước ta thuở xưa. Lật lại lịch sử, chúng ta thấy đây là nơi kẻ thù hay nhòm ngó. Thời An Dương Vương, Triệu Đà cũng chiếm Vũ Ninh làm bàn đạp để đánh chiếm Cổ Loa. Thời Hai Bà Trưng, Mã Viện cũng đánh Hai Bà bắt đầu từ Lãng Bạc (Lãng Bạc là vùng Lục Đầu Giang chứ không phải là Hồ Tây như nhiều người lầm tưởng) ,từ Lãng Bạc làm bàn đạp mà đánh Mê Linh, Cấm Khê. Sở dĩ vùng này hay bị nhòm ngó là vì đường thủy từ Vân Đồn qua sông Bạch Đằng , sông Đá Bạch rồi vào Lục Đầu Giang rất thuận tiện. Không phải ngẫu nhiên mà từ Ngô Quyền , Lê Hoàn đến Trần Hưng Đạo đều đánh giặc những trận quyết chiến chiến lược trên sông Bạch Đằng. Vì vậy, việc quân tướng giặc Ân lợi dụng sông Bạch Đằng đổ bộ vào vùng Phả Lại, Lục Đầu, chiếm lấy Vũ Ninh làm bàn đạp chiếm nước ta là hoàn toàn có thể cắt nghĩa được.
Tóm lại, truyền thuyết Thánh Gióng phản ánh cuộc kháng chiến đầu tiên, cuộc thử lửa đầu tiên của ông cha ta trong buổi bình minh của lịch sử. Nhân vật Thánh Gióng chính là hình ảnh người anh hùng trẻ tuổi đã chiến đấu anh dũng và hi sinh vì nước để bảo vệ nền độc lập đó.
