Ca dao là thể loại văn học dân gian rất gần gũi quen thuộc đối với mỗi con người Việt Nam. Ngay từ khi lọt lòng chúng ta đã được thưởng thức âm điệu ngọt ngào, sâu lắng qua lời ru của bà, của mẹ. Và trong những câu ca dao mộc mạc, ân tình ấy đã phản ánh rất rõ.
Ca dao nói nhiều tới tình yêu quê hương đất nước của người lao động Việt Nam ví dụ như:
“Đường vô xứ Nghệ quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh họa đồ
Ai vô xứ Nghệ thì vô.”
Hay như:
“Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương
Nhớ ai dãi nắng dầm sương
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”
Chỉ một vài nét phác họa đơn sơ mà đã hiện lên một bức tranh sinh động về “đường vô xứ Nghệ”. Đó là con đường mềm mại uốn lượn theo thế núi hình sông, thơ mộng hiền hòa với “non xanh nước biếc”. Vừa giới thiệu vẻ đẹp quê hương với niềm tự hào, kiêu hãnh lại vừa chào mời rất mộc mạc, chân tình. Tất cả toát lên tình yêu quê hương cũng như lòng mến khách của con người xứ Nghệ. Có lẽ chính chính vì vậy khi đi xa thì tình quê đã biến thành nỗi nhớ khắc khoải. Ta hãy lắng nghe lời tâm tình của một chàng trai xa quê: “Anh đi anh nhớ quê nhà/ Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương/ Nhớ ai dãi nắng dầm sương/ Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”.
Tình yêu là thứ tình cảm trong sáng, thiêng liêng mà bất kỳ chàng trai, cô gái nào đến tuổi chớm nở những rung động đều hướng tới. Có lẽ vì thế mà ai ai cũng đều mang trong mình hình mẫu lý tưởng về người yêu. Trong ca dao xưa, dân gian cũng đã vẽ nên cho mình một tiêu chuẩn riêng biệt:
Một thương tóc bỏ đuôi gà/ Hai thương ăn nói mặn mà có duyên/ Ba thương má lúm đồng tiền/ Bốn thương răng nhánh hạt huyền kém thua/ Năm thương cổ yếm đeo bùa /Sáu thương nón thượng quai tua dịu dàng /Bảy thương nết ở khôn ngoan/Tám thương ăn nói lại càng thêm xinh/ Chín thương cô ở một mình/ Mười thương con mắt có tình với ai
Bài ca dao vẻn vẹn mười dòng, nhưng ở mỗi dòng thơ lại chứa đựng một con số theo trình tự tăng dần. Sự tăng cấp của con số đếm cũng dần khắc hoạ rõ nét những vẻ đẹp truyền thống của người con gái từ ngoại hình “tóc bỏ đuôi gà, răng nhánh hạt huyền, cổ yếm” đến tâm hồn như giọng nói, nết ở. Nó có giá trị như một sự tổng kết về sự hoàn mỹ của người phụ nữ Việt Nam.
Ca dao than thân: là lời than trách cho số phận bất công, không may mắn, lời tố cáo với những thế lực áp bức, bóc lột nhân dân lao động. Đồng thời, than thân cũng là một hình thức tự ý thức cảnh ngộ, số phận của mình, và xét trên một khía cạnh nào đó, nó cũng là một hình thức phủ định, phản kháng lại hiện thực xã hội bất công. Phần nhiều các bài ca dao than thân là lời của người phụ nữ (mở đầu với môtíp quen thuộc là “Thân em như”), các bài ca dao của những người đi ở đợ, những người có số phận hẩm hiu…. Đáng chú ý là ở nhiều bài ca dao than thân, vẻ đẹp tâm hồn người lao động không chỉ thể hiện ở sự phủ định hiện thực bất công, mà còn thể hiện sự lạc quan, luôn tin tưởng vào tương lai tốt đẹp phía trước (Chớ than phận khó ai ơi – Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây)
– Ca dao yêu thương tình nghĩa. Đây là bộ phận ca dao chiếm số lượng phong phú nhất trong kho tàng ca dao. Các bài ca dao trong chủ đề này thể hiện muôn hình vạn trạng những cung bậc tình cảm của nhân dân lao động: tình yêu lứa đôi (nhớ nhung, mong ước, hy vọng, đợi chờ….), tình cảm gia đình (nghĩa vợ chồng, tình cảm cha con, mẹ con, tình cảm giữa anh chị em, tình cảm với ông bà, tổ tiên….), tình cảm với cộng đồng xã hội.
Ca dao hài hước, châm biếm. Đây là bộ phận ca dao rất giàu tính chiến đấu, thể hiện tinh thần lạc quan, yêu đời, lối sống lành mạnh, khỏe khoắn của nhân dân lao động. Đồng thời, các bài ca dao cũng thể hiện tinh thần phê phán (và tự phê phán) với nhiều cấp độ khác nhau, hướng đến nhiều đối tượng trong đời sống xã hội.
– Ca dao về chủ đề quê hương đất nước: Các địa danh, các thắng cảnh, các vùng miền cũng hiện diện trong ca dao. Các bài ca dao trong chủ đề này thể hiện sự gắn bó, yêu quý thiết tha của người dân lao động với quê hương, nơi chôn rau cắt rốn của mình, và rộng ra, là niềm tự hào, tình yêu với quê hương đất nước.
Tống kết: Ca dao thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của người dân lao động: thủy chung, giàu tình nghĩa, tình yêu thương, luôn lạc quan yêu đời, yêu quê hương tha thiết . Ca dao, dân ca là tấm gương phản ánh đời sống tâm hồn của nhân dân. Nó không chỉ là tiếng hát yêu thương, tình nghĩa trong các mối quan hệ gia đình con người với quan hệ đất nước mà nó còn là tiếng hát than thở về những cuộc đời, cảnh ngộ, khổ cực đắng cay
