Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn
Trơ cái hồng nhan với nước non
Chén rượu hương đưa say lại tỉnh
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn
Xiên ngang mặt đất rêu từng đám
Đâm toạc chân mây đá mấy hòn
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại
Mảnh tình san sẻ tí con con!
Hồ Xuân Hương, nữ sĩ nổi tiếng thế kỉ XVIII đã được nhà thơ Xuân Diệu tôn vinh là “Bà chúa thơ Nôm”. Theo giai thoại lưu truyền trong dân gian thì bà là người đa tài, đa tình, tính cách phóng khoáng và giao thiệp rộng, có rất nhiều bạn văn chương. Tuy thế, đường tình duyên của nữ sĩ lại vô cùng lận đận, mấy lần lấy chồng đều không toại nguyện, vì thế mà bà luôn sống trong tâm trạng cô đơn. Bài thơ Kể nỗi lòng (Tự tình II) có lẽ được sáng tác trong hoàn cảnh ấy.
Nói đến người phụ nữ là nói đến cái đẹp, tình yêu thương và đức hy sinh. Họ cống hiến hết cho đời mà nào có đòi hỏi quyền lợi chi đâu ngoài tình yêu thương và thái độ trân trọng, cảm thông và chia sẻ?! Nhưng những cái đó hầu như không hề được gia đình và xã hội quan tâm vì cho rằng thiên chức của phụ nữ là phục tùng vô điều kiện. Hiểu rõ điều đó nên Hồ xuân Hương đã viết nên những vần thơ thấm đẫm một nỗi xót xa, chua chát như trên. Tâm trạng trĩu nặng nỗi buồn thân phận của nữ sĩ không biết ngỏ cùng ai nên càng day dứt.
Trong một ngày thì lúc hoàng hôn hay đêm khuya thanh vắng thường dễ gợi buồn nhất. Với những người đa cảm như Xuân Hương, đây là thời điểm mình sống thực với lòng mình và chắc là tâm trạng của bà sau bao sóng gió cuộc đời cũng chẳng khác mấy tâm trạng Thuý Kiều khi một mình một bóng trước ngọn đèn khuya: Khi tỉnh rượu, lúc tàn canh, Giật mình, mình lại thương mình xót xa!
Những cơn sóng cảm xúc đang cuộn xoáy trong lòng khiến nữ sĩ suy tư, trăn trở, thao thức thâu đêm. Tiếng trống cầm canh lâu lâu lại điểm, báo thời gian đang trôi qua:
Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn,
Trơ cái hồng nhan với nước non.
Bước chân của đêm tối mới nặng nề, chậm chạp làm sao Chậm chạp nhưng nó vẫn đi, còn tâm trạng buồn thương của con người trong đêm khuya thì lắng đọng và chốc chốc lại như dồn như thúc, như chồng chất thêm lên khiến cho lòng càng nặng trĩu. Nỗi đau đời âm ỉ, dai dẳng thiêu đốt tâm can nữ sĩ bấy lâu nay bật thốt thành lời chua chát, đắng cay. Hồng nhan là gương mặt đẹp, thường được dùng để chỉ phụ nữ nói chung và những người con gái đẹp nói riêng. Nhưng lại gọi với ý mỉa mai là cái hồng nhan thì nữ sĩ đã hạ nó xuống ngang hàng với những vật vô tri vô giác. Chao ôi! Biết bao là xót xa, hờn tủi trong cách gọi bất bình thường ấy! Lại còn trơ ra đó với nước non, có nghĩa là đã chai lì mọi cảm giác, cảm xúc chứ không phải là trơ trọi trước cảnh nước non dào dạt sức sống, sức yêu. Đó là tình cảnh và tâm trạng bi đát của nữ sĩ ở giờ khắc đặc biệt này.
Tưởng như nỗi bất hạnh đã khiến tâm hồn hoá thành gỗ đá nhưng không phải. Trái tim còn đập nên ý thức vẫn còn, nữ sĩ đành say cho quên vậy:
Chén rượu hương đưa say lại tỉnh,
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn.
Muốn mượn chén rượu thơm để say cho quên hết mọi đau khổ, bẽ bàng, lỡ lầm, dối trá… nhưng khổ nỗi không sao quên được! Hết say lại tỉnh mà bao hững hờ, dối trá của người đời vẫn sờ sờ ra đó và nỗi bẽ bàng, đau khổ của mình thì cũng cứ còn nguyên. Ước mong có được một mảy may bù đắp, một chút an ủi mà nào có được ! Vầng trăng bóng xế giống như đời mình đã ngả chiều. Chờ đợi mỏi mòn mà ước mong cũng như vầng trăng kia cứ khuyết mãi chưa tròn. Không biết đến bao giờ ước nguyện của mình mới trở thành hiện thực đây hỡi Trời?! Hình tượng vầng trăng khuyết là một ẩn dụ nghệ thuật tuyệt vời sâu sắc, chứa đựng tâm trạng khắc khoải và khao khát hạnh phúc khôn nguôi của nữ sĩ họ Hồ.
Mạch suy nghĩ của nhà thơ bất chợt rẽ sang một hướng khác. Với tính cách vốn mạnh mẽ, bà không thể đắm chìm mãi trong cảm xúc thương thân tủi phận. Cố say để quên nhưng không sao quên được! Tỉnh thì đau khổ nhưng chưa đến nỗi tuyệt vọng vì mình vẫn còn được là mình. Niềm tin vẫn còn, trước hết là tin ở lòng mình, tin ở khát vọng yêu luôn xoáy cuộn trong tim mình. Nhìn ra phía trước thấy sức sống bất diệt của vạn vật hiển hiện ở ngay trước mắt, ngụ trong rêu, trong đá như một bài học không lời mà tuyệt vời ý nhị và thấm thía:
Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám,
Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn.
Rêu yếu ớt là thế mà từng đám, từng đám vẫn xiên ngang mặt đất đón ánh mặt trời. Đá im lìm là vậy mà hòn nọ tảng kia như đua nhau đâm toạc chân mây để khẳng định sự hiện diện của mình. Cách đặt câu đảo ngược đưa tính từ lên trước đã nhấn mạnh sức sống bất diệt của thiên nhiên. Hồ Xuân Hương tỏ ra rất táo bạo và sáng tạo trong việc dùng từ, đặt câu để diễn tả tối đa ý mình muốn nói. Tính ẩn dụ của hình ảnh vì thế mà có khả năng gợi liên tưởng rất mạnh và có ý nghĩa giáo dục sâu sắc. Nó như nhắc nhở, thúc giục nữ sĩ nói riêng và phụ nữ nói chung hãy vùng lên giành quyền sống, giành quyền làm chủ cuộc đời mình, số phận mình. Rêu, đá là những vật vô tri mà còn vậy, huống hố mình là con người nên đâu có thể dễ dàng khuất phục trước nghịch cảnh?!
Nhân vật trữ tình cô độc, bất hạnh trong thời điểm và không gian đặc biệt đó dường như chợt bừng thức, muốn làm theo rêu theo đá, xiên ngang, đâm toạc tất cả những gì ngăn trở, ràng buộc, giam hãm, huỷ hoại thân phận mình, cuộc đời mình. Khổ nỗi, thực tế xã hội với bao dối trá, lạnh lùng, bao áp bức, bất công… vẫn còn sừng sững. Trong khi trái tim luôn rạo rực cảm xúc yêu đương của nữ sĩ đâu có chịu im tiếng. Nó có nhu cầu cấp thiết là được bày tỏ và chia sẻ:
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại,
Mảnh tình san sẻ tí con con!
Ngày tháng cứ tuần tự trôi như nước chảy qua cầu. Xuân đi xuân lại lại theo nhịp tuần hoàn của trời đất nhưng trước đôi mắt đầy tâm trạng của nữ sĩ họ Hồ thì nó giống như một sự cố tình trêu ngươi, vì mùa xuân của đời người chỉ có qua đi mà không bao giờ trở lại. Vậy thì có đáng buồn, đáng chán hay không ?! Ngẫm đến mình thì tuổi xuân trôi qua đã lâu, tình thì chỉ còn một mảnh. Cụ thể hoá tình yêu đến như thế thì quả là nữ sĩ không chỉ chán chường mà còn ngao ngán đến cực độ! Tuy nhiên vẫn chưa phải là tuyệt vọng. Tự suy ngẫm thì thấy tấm tình xưa mình dành cho người, cho đời rộng rãi là thế, mênh mông là thế sau bao năm không nhận lại được mảy may bù đắp, sau bao lần bị bội bạc phũ phàng nên giờ chỉ còn một mảnh. Nhưng dẫu chỉ còn “một mảnh tí con con” thì nữ sĩ vẫn muốn tiếp tục đem san sẻ nốt với mong ước chân thành là để cho nhân tình thế thái: “Nếu có yêu nhau thì thắm lại, Đừng xanh như lá, bạc như vôi”. Đọc kĩ câu thơ, ta nghe như nỗi hờn giận, đau xót thấm đến tận chân tơ kẽ tóc, đến từng tế bào nhưng nữ sĩ vẫn không nguôi hi vọng vào tình đời, tình người.
Bài thơ “Kể nỗi lòng” in đậm dấu ấn cá tính và phong cách thơ Hồ Xuân Hương, trĩu nặng một nỗi buồn nhưng không hề bi luỵ. Cốt cách cứng cỏi, tâm hồn nhạy cảm và mạnh mẽ đã giúp nữ sĩ vượt qua bao bất hạnh của cuộc đời. Bài thơ vừa là tiếng lòng riêng của nữ sĩ, vừa là tiếng lòng chung của người phụ nữ trong xã hội phong kiến thuở xưa. Dù buồn đến đâu thì nữ sĩ vẫn yêu đắm say, thiết tha cuộc sống. Đó là điều cốt lõi rất đáng trân trọng của Hồ Xuân Hương – “Bà chúa thơ Nôm”.
