“Ai đã đặt tên cho dòng sông?” là bút kí mà Hoàng Phủ Ngọc Tường đã viết bằng tất cả tình yêu say đắm với sông Hương đẹp và dịu dàng, với Huế cổ kính và thơ mộng.
Đoạn mở đầu với ngững khu vườn cổ, những kí ức về Nguyễn Du đã gợi cảm xúc về những vùng đất có vẻ đẹp sâu lắng (thanh khiết, cổ kính, có tác dụng như một khúc dạo đầu của một bản đàn hay bài ca thơ mộng).
Mỗi đoạn văn là một chắt lọc tinh túy về hành trình, về dáng vẻ, về vẻ đẹp và sức cuốn hút riêng của mỗi đoạn sông.
Sông Hương được miêu tả như một cá thể sống, mhư một người con gái với những từ ngữ gợi cảm, diễn tả tình yêu say đắm của người con gái với dòng sông “Sông Hương đã sống một nữa cuộc đời mình như một cô gái Digan phóng khoáng và mang dại”. “Sông Hương khi về đồng bằng đã thay đổi tính cách…..trở thành phù sa của một vùng văn hóa xứ sở”
Với liên tưởng kì thú, diễm tình, tg ví Sông Hương như một người con gái đẹp được người tình mong đợi đến đánh thức. Những câu văn đẹp, đầy màu sắc ấn tượng.” Sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn” ” Sắc nước trở nên xanh thắm”, ” Nó trôi đi giữa 2 dãy đồi sừng sững như những thành quách”. “Dòng sông như tấm lụa…phản quang nhiều màu sắc” “Sớm xanh, trưa vàng, chiều tím”.
Đến ngoại vi thành Huế, sông Hương lại có vẻ đẹp đẹp trầm mặc như những rừng thông u tịch và lăng tẩm đồ sộ phong kiến niềm kiêu hãnh âm u.
Đoạn sông Hương chảy vào TP Huế, tác giả sáng tạo những hình ảnh đầy sáng tạo, ấn tượng “chiếc cầu trắng in trên nền trời, uốn một cánh cung rất nhẹ”. Tác giả sử dụng rộng rãi đặc sắc những phép tu từ gợi cảm vốn là sở trường của thơ như so sánh kết hợp với nhân hóa ẩn dụ :”Dòng sông mềm hẳn đi như một tiếng vâng…..lẳng lơ kín đáo của tình yêu”. Những chi tiết về phong tục, lễ hội cũng trở thành họa thàh nhạc, thành tình, nghĩa là thành thơ. “Trăm nghìn cánh hoa đang bồng bềnh….vấn vương của một cõi lòng”.
Thi trung hữu nhạc đó là nhạc của lòng, trong văn của Hoàng Phủ Ngọc Tường cũng có nhạc, gợi nhớ nhạc “Điệu nhảy lẳng lở của nó (sông Hương) khi ngang qua thành phố. Đúng là điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế”. Những câu văn trải dài, uyển chuyển, du dương và tự nhiên, nhuần nhị như dòng sông, dòng nhạc đẹp, một “Đanuyp xanh” trong văn.
Trí tưởng tượng thật phong phú trong những liên tưởng so sánh, những hồi tưởng đầy hình ảnh kì thú “Sông Nêva với những phiến băng trôi như những chiếc thuyền của những chú chim hải âu” (Chim hải âu đứng trên băng)
Vẻ đẹp của đoạn văn tăng lên trên từng chi tiết, đến chi tiết cuối thì thăng hoa cao nhất, đẹp nhất. Tác giả lí giải tên dòng sộng bằng huyền thoại đầy chất thơ khiến cho dòng sông có cái tên thơ lại càng thơ hơn: Hương là thơm, thơm của nàng hoa, của nước nấu trăm loài hoa đổ xuống, làm thơ đến từng hơi đất.
Bút kí cuốn hút người một phần sự việc, ở tri thức, sự việc lạ, tri thức mới nhưng nếu chỉ có thế, bài bút kí sẽ không hơn một bài báo và nó nhanh qua đi mà không đọng lại trong lòng người. Bút kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường không thế, nó đầy chất liệu quý, thể hiện một vốn sống, vốn văn hóa phong phú, nhất là về Huế, nhưng nó còn mãi, ngân mãi vì nó đầy chất thơ. Chất thơ ấy gắn với nhiều yếu tố, bắt dầu từ nhiều nguồn nhưng yếu tố quan trọng nhất, nguồn lớn lao, dạt dào nhất là tình yêu, tình yêu tha thiết với dòng sông, với Huế, với đất nước của tác giả.
