A.Hoàn cảnh sáng tác
1. Hoàn cảnh chung
– Vào những năm 58 – 60 người dân miền xuôi nô nức lên Tây Bắc theo cuộc vận động của Đảng và nhà nước để xây dựng kinh tế
– Nhiều nhà văn cũng đã theo dòng người lên Tây Bắc để tìm nguồn cảm hứng cho sáng tạo nghệ thuật
2. Hoàn cảnh riêng
– Bấy giờ Chế Lan Viên không thể lên được vùng đất kháng chiến vì lí do sức khoẻ nên nhà thơ đã đến với Tây Bắc bằng tâm hồn và tình cảm của mình, bằng khát vọng đươc hoá thân vào con tàu để :
+ về với nhân dân Tây Bắc
+ về với kháng chiến gian khổ mà tình nghĩa
+ về với những kỉ niệm không thể quên với con người, thiên Nhiên Tây Bắc
+ Trở về với tâm hồn trong sáng của chính mình
+ về với ngọn nguồn của cảm hứng sáng tạo
B. ý nghĩa nhan đề bài thơ
1 Hình ảnh Tây Bắc
1. – Gắn với nghĩa thực thì Tây Bắc là 1 vùng đất, 1 địa danh ,nơi xa xôi, hẻo lánh,núi rừng hoang vu ,hiểm trở
+ nơi đã từng diễn ra cuộc kháng chiến oanh liệt chống Thực dân Pháp
+ nay (1960) đang hồi sinh trở lại(dạt dào đã chín trái đầu xuân)
– Mang ý nghĩa biểu tượng cho mọi miền xa xôi của Tổ quốc. Tình cảm của Chế Lan Viên là tình yêu đối với Tây Bắc, với mọi miền Tổ quốc. Đó là 1 thứ tình cảm lớn lao, tình cảm cộng đồng
2. Hình tượng con tàu
Sự thật những năm này chưa có đường tàu và cũng chưa có con tàu nào lên Tây bắc. Vì vậy hình tượng con tàu ở nhan đề cũng như ở xuyên suốt bài thơ là hình ảnh lãng mạn mang ý nghĩa biểu tượng. Con tàu biểu tượng cho những cuộc lên đường,cho khát vọng đi xa vượt ra khỏi những gì chật hẹp,tù túng ,quẩn quanh để đên với cuộc sống rộng lớn của nhân dân, để đến với nơi khơi nguồn cho cảm hứng nghệ thuât và cũng là để về với chính tâm hồn mình
Ở phần đầu bài thơ t/g cũng đã nói rõ điều này:
“Đất nước mênh mông đời anh nhỏ hẹp
Tàu gọi anh đi sao chửa ra đi ? ”
“Đời nhỏ hẹp” là tình trạng chung của văn nghệ sĩ trước cách mạng tháng 8, Chế Lan Viên cũng từng viết:
“Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp
Giấc mơ con đè nát cuộc đời con ”
(Người đi tìm hình của nước)
Giờ này trở về với nhân dân mượn con tàu vượt lên trên cuộc sống hiện tại nhỏ hẹp để vươn đến những tầm cao, tầm xa.
Ý nghĩa biểu tượng của “Tiếng hát con tàu”:
Nếu tâm hốn con người thao thức với Tây bắc (là Tổ quốc, là nhân dân thì cần phải trở về với nó.Muốn trở về thì “Lòng ta hoá những con tàu ”.Chế Lan Viên đã đặt ra một cái đẳng thức giữa Tây bắc, Tổ quốc ,con tàu ngang = về mặt giá trị Tây bắc bàng Tổ quốc bằng con tàu .Bởi vậy mà nhan đề bài thơ vừa có ý nghĩa biểu tượng, vừa có ý nghĩa bộc lộ cảm xúc. Bài thơ là khúc hát say mê,rạo rực của một tâm hồn thơ đã thoát khỏi cái khung chật hẹp của cái “tôi” nhỏ bé của bản thân để đến cới cuộc sống cần lao rộng lớn của nhân dân.Thực tế thì đây cũng là tiếng hát về lòng biết ơn, sự gắn bó với nhân dân, đất nước của một tâm hồn thơ đã tìm thấy ngọn nguồn nuôi dưỡng và chân trời nghệ thuật mới của mình
Như vậy “Tiếng hát con tàu” sẽ là lời mời gọi ,giục giã mà cũng chính là khúc hát lên đường say mê,lôi cuốn ,bay bổng và lãng mạn.Bởi vậy mà cuối bài thơ tác giả viết :
“ Lấy cả những cơn mơ ! Ai bảo con taù không mộng tưởng ?
Mỗi đêm khuya không uống một vầng trăng”
C.PHÂN TÍCH KHỔ THƠ ĐỀ TỪ
“Tây bắc ư ? ………………
………..chứ còn đâu?”
1 .Hình thức hỏi và tự trả lời
Bốn câu thơ như 1 cuộc đối thoại ,một lời hỏi đáp mà người hỏi va người đáp đều chính là nhà thơ.Có lẽ tác giả mượn bốn dòng thơ này để giải toả nỗi băn khoăn của lòng mình :
“Tây bắc ư?……………..còn đâu ?”
Hai tiếng Tây bắc vừa như ngỡ ngàng vừa như quen thuộc .Tây bắc ở đây không chỉ là Tây bắc mà còn biểu tượng cho những miền xa xôi của Tổ quốc, nơi đã ghi sâu những kỉ niệm kháng chiến ,nơi đang vẫy gọi ,nơi tình dân đang chờ những cánh tay và tấm long chung sức xây dựng . Là những nơi thấm đượm ân nghĩa và thật nhiêf kỉ niệm cao đẹp trong cuộc sống lao động và chiến đấu .
Khái quát sâu rộng hơn khi nhà thơ vit:
“Lòng ta đã hoá những con tàu”
Hay “ Tâm hồn ta là Tây bắc chứ còn đâu?”
Lời thơ còn có nghĩa nói lên nhiều niềm suy tư về đời sống và khái quát thành chân lí nghệ thuật :
+ Đất nước đã hồi sinh sau kháng chiến nơi nơi cất lên khúc hát xây dựng: “Bốn bề lên tiếng hát ” .Cuộc sống lớn ấy là ngọn nguồn sang tạo nghệ thuật, thơ ca .
+Nhưng nghệ thuật và thơ ca không bao giờ tự đến:
“Chẳng có thơ đâu giữa long đóng khép ”
Nghệ thuật chỉ có thể nảy sinh khi nghệ sĩ mở rộng long mình để đón nhận và hoà nhập vào cuộc đời rộng lớn của đât nước, nhân dân.
+ Khi lòng nhà thơ đã hoá những con tàu và tiếng hát hoà chung với khúc hát bốn bề Tổ quốc ấy chỉ cần soi vào long mình ,nhà thơ cũng thấy cả Tổ quốc và nhân dân
Tâm hồn ta là “Tây bắc chứ còn đâu?”
Đồng nhất lòng mình với Tổ quốc, với đất nước phải chăng là cách để Chế Lan Viên bộc lộ dòng cảm xúc của mình?Trong một bài thơ khác , ông cũng từng viết :
“Tâm hồn tôi khi Tổ quốc soi vào
Thấy ngàn núi trăm sông diễm lệ
Con ngọc trai đêm hè đáy bể
Uống thuỷ triều bỗng sáng hạt châu”
(Chim lượn trăm vòng)
Như vâỵ,cùng với ý nghĩa biểu tượng của “con tàu” ,những lời hỏi đáp về Tây bắc ,hỏi và tự đáp, đáp bằng câu hỏi,nhà thơ như muốn tư nhắc nhở,tự giải toả, tự củng cố niềm tin cho chính bản thân mình.
2. Bốn câu đề từ có hai lần đồng nhất :Lần đầu nhà thơ đồng nhất “lòng ta ” với những “con tàu” ,lần thứ hai lại đồng nhất “tâm hồn ta ”với “TB”. Điều này có gì mâu thuẫn chăng?
+Khi đồng nhất tâm hồn với con tàu,sự đồng nhất ấy nhằm nhấn mạnh khát vọng to lớn,khả năng chiếm lĩnh hiện thực và sự mở rộng hồn thơ .Còn khi đồng nhất tâm hồn với TB ,là một cách hình tượng hoá kết quả sự trau luyện tâm hồn ,kết quả của quá trình hoà nhập vào nhân dân .
+Như vậy,con tàu là hiện thân của phương tiện ,của con đường vươn tới chân lí đời sống ,còn TB là hiện thân cho mục đích đã đạt được,cho tầm cao đã vươn tới.Hai hình ảnh có tác dụng khơi sâu niềm suy tưởng của nhà thơ , đẩy niềm suy tưởng ấy đến tận cùng.
Bởi vậy cái điều tưởng chừng như nghịch lí khi tâm hồn đã hoá những con tàu lại cũng có thể là TB ấy lại nói lên một quy luật của tâm lí của đời sống tâm hồn con người, đó là cái sự thật của nội tâm dưới cái vẻ ngoài dường như vô lí kia .
